Een al te vrolijk mensbeeld heeft de Franse auteur Philippe Claudel niet, blijkt uit zijn meeslepend vertelde romans. Schemering is de nieuwste loot aan de indrukwekkende boom van zijn oeuvre, en past daar naadloos in. Zoals hij ook al deed in eerdere romans als Grijze zielen (2003), Het verslag van Brodeck (2007) en Archipel van de hond (2018), legt hij opnieuw met uiterste precisie de opportunistische machinaties achter het menselijk gedrag bloot.

Zelfs de meest vredelievende mensen hebben duistere achterkamertjes in hun hersenen, schrijft Claudel. 'En er is weinig voor nodig, een kort moment van zwakte, een stom toeval, een enkel woord, om de sloten van die helse plaatsen open te breken en krachten te ontketenen die heviger zijn dan je ooit zou vermoeden.'

Politieman Nourio en Plaatsvervanger Baraj zijn ordehandhavers in een klein bergdorp in een keizerrijk ergens in Europa. Veel hebben ze gewoonlijk niet te doen, maar dan wordt op een dag de Pastoor vermoord. De Imam voelt de bui al hangen: dit zal vast zijn kleine gemeenschap in de schoenen worden geschoven. Want ook al lijkt een minderheid ogenschijnlijk te worden geaccepteerd, meestal is er hooguit sprake van gedogen en dan is er maar een kleine vonk nodig om saamhorigheid in vijandschap te laten omslaan.

Gewurgde big

Nourio, een iele, hooghartige en oversekste man, denkt echter dat het wel zal meevallen en ziet vooral een kans om zichzelf te profileren. Maar het duurt inderdaad niet lang voordat er verhalen de ronde doen, er een gewurgde big wordt opgehangen voor de deur van de moskee en de huizen van moslimfamilies met bloed worden beklad.

Langzaam wordt het Nourio duidelijk gemaakt dat het achterhalen van de waarheid misschien minder wenselijk is dan het creëren van een 'werkbare waarheid' om de rust te herstellen. Als er een eenvoudige zondebok voorhanden is, waarom zou je daar dan geen gebruik van maken? Terwijl er een keten van gewelddadigheden in werking is gezet, ontdekt de Politieman, die zelf ook bepaald niet zuiver op de graat is, dat hij zelf ook slechts een radertje is in een machinerie waar hij weinig invloed op heeft.

Dat dit fout gaat aflopen, is vanaf bladzijde één duidelijk. Maar Claudel zou Claudel niet zijn als er niet zo nu en dan ook licht door de duisternis kiert. Al was het maar door zijn onvergetelijke personages, zijn beeldende manier van vertellen en weelderige stijl.

De Bezige Bij, 414 p., 24,99 euro. Vertaling Manik Sarkar.

Verberg tekst

Er zijn schrijvers die eigenlijk altijd weer hetzelfde verhaal vertellen, met meer of minder brille. Philippe Claudel behoort niet tot die schrijvers. Elk van zijn verhalen is volkomen nieuw en moet, ook door de schrijver, behoedzaam ontgonnen worden als een net geopende mijn, laag voor laag.

Toch is er iets dat telkens terugkeert in zijn verhalen, en dat is een gevoel van onbestemdheid. Vaak is niet duidelijk waar of in welke tijd zijn verhalen precies spelen. Er zijn aanwijzingen, maar de lezer moet ernaar zoeken. Claudel ruimt vaak aanzienlijke ruimte in voor het beschrijven van de ongetemde natuur en de wisselvalligheden van het weer. De natuur kan onschuldig zijn, maar ook wild en dreigend. Mensen raken erdoor in andere, onbekende staten, zoals ook atmosferische veranderingen hun gedrag kunnen beïnvloeden. En maar zelden positief. Claudel beschrijft het uiterlijk van mensen niet voor niets vaak met dierlijke trekken, alsof de menselijke beestachtigheid altijd op de loer ligt.

Zijn nieuwe roman Schemering heeft iets van een ouderwetse sneeuwstorm die de lezer overvalt. In onze streken zijn we bijna vergeten hoe claustrofobisch dat voelt. De roman heeft ook iets van een allegorisch schimmenspel of een nare droom, maar dan wel een die zomaar werkelijkheid kan worden. Mensen zijn tot alles in staat, zoveel is duidelijk.

Afgaande op de aanwijzingen speelt het verhaal vermoedelijk ergens aan het einde van de 19de eeuw in een keizerrijk. Het moet in Midden-Europa liggen, het grenst aan islamitische streken. Misschien beschrijft Claudel in Schemering de buitengebieden van de dubbelmonarchie, het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, waar de Habsburgse dynastie nog heerste. Dat blijft echter schemerachtig en het doet er ook niet toe, want wat zich afspeelt zou zich overal kunnen voltrekken, geeft Claudel de lezer in alle onbestemdheid mee.

Tegelijkertijd is de schrijver hoogst concreet, op de eerste pagina van de roman tuimelt de lezer het verhaal binnen: de lokale pastoor is vermoord, een politieman en zijn plaatsvervanger bevinden zich op de plaats delict om de toedracht te begrijpen. Het stadje waar dit plaatsgrijpt ligt aan de uiteinden van het grote rijk, ver van de beschaving, ver van de macht. Niets, niemand tast er naar iets hogers. Het lijkt alsof het er altijd winter is. Sneeuw valt seizoenenlang uit wolken die zo laag hangen dat ze uit de aarde lijken op te stijgen.

De macht is ver weg, maar heeft zich toch stevig geïnstalleerd via een aantal corrupte ambtenaren en karikaturale hoogwaardigheidsbekleders. Zoals in alle dictaturen is er een sterk ontwikkelde klikcultuur. Anonieme briefjes vormen de basis van een systeem van terreur, door de mensen zelf in stand gehouden. De buren zijn de meest gevreesde vijanden, zij immers kunnen je bedoelingen lezen. Vooral minder begaafde en scrupuleuze lieden krijgen in dictaturen de mogelijkheid te stijgen, zolang ze maar uitvoering willen geven aan zaken die wellicht onwettig zijn maar wel gewenst. En zolang ze praktische waarheden verkiezen boven de eerlijke, hinderlijke waarheid. Voor ambitie is er alle ruimte, als die zich geheel vormt naar de wensen van de macht.

De politieman, gefrustreerd vanwege zijn vastgelopen carrière in dit sombere oord en gevoelig voor eer, snakt naar erkenning. Hij encanailleert zich dus met de macht terwijl zijn plaatsvervanger, die voor dom en traag wordt gehouden, scherp - en met de mildheid van een koe - waarneemt hoe alles ontspoort.

De moord op de pastoor blijkt voor de centrale macht, ver weg in de hoofdstad, de ideale aanleiding om de islamitische minderheid in een kwaad daglicht te stellen. Het gerucht en het complot zijn weerkerende elementen in het handboek van corrupte dictaturen. Het volksgericht is dan uiteindelijk niet meer dan de natuurlijke, bijna rechtmatig te noemen reactie van de gekwetste meerderheid. Er is enige agitatie voor nodig, enige aanzet tot complotdenken, enig wegkijken, maar als handlangers het vuile werk willen opknappen, houdt de macht zelf schone handen. En zo, lijkt Claudel te willen zeggen, voltrekken de dingen zich nu eenmaal, in het onaangedaan toekijkende decor van de tijd en de natuur.

Schemering heeft de kracht van een oeroud verhaal dat in alle tijden kan worden verteld en begrepen. Claudels schrijfkunst is als steeds indrukwekkend: poëtisch, plastisch, precies, en zo ook vertaald door Manik Sarkar. Het lijkt wel of hij steeds minder geloof heeft in de mensheid, in het vermogen van de mens iets ten goede te keren.

Uit het Frans vertaald door Manik Sarkar. De Bezige Bij; 416 pagina's; € 24,99.

Verberg tekst

Een duistere roman over de slechtheid van de mens. In een rustig dorp wordt de lokale priester dood aangetroffen, zijn hoofd verbrijzeld door een steen. Deze moord veroorzaakt een schokgolf in het dorp waar christenen en moslims altijd in harmonie hebben geleefd. Politieagent Nourio, bijgestaan door zijn assistent Baraj, onderzoekt de zaak en beseft dat het onthullen van de waarheid de spanningen niet noodzakelijkerwijs zal verminderen. Nourio’s superieuren sporen hem aan om de stem van het volk te laten horen en de moslims voor de moord verantwoordelijk te stellen. In de maanden die volgen ontvouwt zich een tragedie waarbij de slechte gewoonten van de mensheid en de misdaden en wreedheden tussen buren een hoofdrol spelen. In beeldende stijl geschreven. Geschikt voor de meer literaire lezer. Philippe Claudel (1962) is auteur van romans, scenario's en verhalen. Hij is lid van de Académie Goncourt. Hij schreef eerder 'Grijze zielen’, 'Het verslag van Brodeck’, 'Archipel van de hond' en 'Een Duitse fantasie’. Hij won de Prix Goncourt des lycéens. Verberg tekst